Σωτήρης Αμάραντος: Κατασκευάζοντας την ταυτότητα του κομματικού οπαδού.

Σωτήρης Αμάραντος

Οι διεργασίες που προωθούν την υιοθέτηση της κομματικής γραμμής από τον κάτοχο πολιτικών δικαιωμάτων και η συνακόλουθη μετατροπή του σε οπαδό είναι ένα αξιοσημείωτο φαινόμενο της νεωτερικότητας. Οι διαφορές που παρουσιάζουν, σε ορισμένες διαστάσεις τους, τα ολοκληρωτικά κόμματα απ’  όσα  λειτουργούν σε συνθήκες κοινοβουλευτισμού, για να χρησιμοποιήσουμε ένα όρο του Henri Bergson, είναι διαφορές βαθμού και όχι φύσης. Ο παράγοντας που διαφοροποιεί δηλαδή τα μη ολοκληρωτικά κόμματα, δεν είναι το είδος της επιβολής τους επί των ατόμων που εντάσσονται στην οργάνωσή τους, αλλά η έντασή της. Κάθε κόμμα έχει ολοκληρωτικές αξιώσεις ισχύος. Εναπόκειται στην εκάστοτε κοινωνική συγκυρία εάν θα τις διεκδικήσει και μέχρι ποιου σημείου.                                                                                                                                                                          

Τα ερείσματα της επιβολής υπερβαίνουν κατά πολύ τα απλά συμφέροντα του ατόμου έναντι του οφέλους που συνεπάγεται η προσδοκώμενη άνοδος του οικείου κόμματος στην εξουσία, όπως και την όποια έλξη του ασκεί αρχικά μια κάποια ιδεολογία. Έχουν τις ρίζες τους στη βαθύτερη σύνδεση των ψυχικών και νοητικών διαδικασιών, οι οποίες διαμορφώνουν ανάλογους, προς τη μορφή ένταξης και υποταγής, τρόπους σκέψης και συγκινήσεων. Τα σύμβολα, οι τελετές και η ιεραρχία που καταλήγει στον ένα και μοναδικό αρχηγό, τα οποία συνιστούν δάνεια προτύπων από την αρχέγονη και συσσωρευμένη θρησκευτική εμπειρία της ανθρωπότητας, καλύπτουν με τον μανδύα του Ιερού τις κομματικές οργανώσεις, κάνοντας ακόμη πιο εύκολη την υιοθέτηση, από την πλευρά των οπαδών, του μεσσιανικού σχεδίου που αυτές επαγγέλλονται. Το μεσσιανικό σχέδιο συνθέτει τις ατομικές προσδοκίες των ανθρώπων με μια συλλογική ηθική πρόταση, η οποία προβλέπει ένα κάποιο ευνοϊκό, προς τους μυημένους, «Τέλος της Ιστορίας» (π.χ. κοινωνία σε πλήρη αρμονία ιδιωτικών συμφερόντων, αταξική κοινωνία κλπ.). Το Τέλος αυτό, είναι συνάρτηση της αδιαμφισβήτητης επικράτησης έναντι της οντότητας που έχει χρεωθεί την υπαιτιότητα του Κακού. Το Κακό ενσωματώνεται σε μια ιδεολογία, σε βαθμό μάλιστα που να σκιάζει, ορισμένες φορές, τις όποιες θετικές αποφάνσεις της, καθώς η δοκιμασμένη λειτουργικότητά του, ως προς την ένταξη νέων μελών και τη διατήρηση των ελέγχων στα υπάρχοντα μέλη, είναι ασυναγώνιστη.                                                                                                     

Ειρήσθω εν παρόδω, θα πρέπει να δοθεί η πρέπουσα σημασία σε όλη εκείνη τη μεθοδολογία προσηλυτισμού και κατήχησης νέων μελών ή απλών συμπαθούντων του κόμματος.  Ακριβώς εδώ εντοπίζεται ο ρόλος των κομματικών νεολαιών ως στάδια προετοιμασίας      και όροι κοινωνικοποίησης ήδη από την ευαίσθητη μαθητική ηλικία των ανθρώπων στην «κανονικότητα» της κομματικής ζωής. Παρόμοιο και μάλλον πιο διευρυμένο ρόλο προς αυτή την κατεύθυνση επιτελούν τα κομματικά μέσα ελέγχου και διάδοσης της πληροφορίας, όπως και η στρατευμένη τέχνη.                                                                                               

Παράλληλη προς την οριοθέτηση του Κακού είναι και η ανάπτυξη μιας ηθικής, η οποία θα ελέγχει, από ένα σημείο και μετά, όχι μόνο την εξωτερική συμπεριφορά, αλλά και τις πιο μύχιες σκέψεις των κομματικών οπαδών, ορθώνοντας έναν αλύγιστο και παντογνώστη εσωτερικό Μεγάλο Ιεροεξεταστή, που θα ενοχοποιεί και θα τιμωρεί μαζοχιστικά το υποκείμενο για κάθε μη κανονική σκέψη στην οποία θα προβαίνει. Η θεμελιώδης ελευθερία της σκέψης και η αυθόρμητη δημιουργικότητα της φαντασίας δεν μπορούν παρά να εγκλωβιστούν στα ασφυκτικά σχήματα της οργάνωσης.                                                                           

 Όσον αφορά την εξωτερική συμπεριφορά, αρθρώνεται μεταξύ των μελών ένα σύστημα αμοιβαίου ελέγχου, το οποίο οργανώνεται ιεραρχικά και αξιοποιεί τις πληροφορίες που τα άτομα ηθελημένα ή αθέλητα προσκομίζουν στην οργάνωση. Τίποτα δεν αποκλείει τη δια βίου συγκέντρωση και αποθήκευση πληροφοριών που αφορούν, όχι μόνο τις πολιτικές επιλογές ή σχέσεις των μελών, αλλά και τις προσωπικής υφής προτιμήσεις και κυρίως τις ηθικές παρεκκλίσεις, οι οποίες θα μπορούσαν να γίνουν ένα πολύ χρήσιμο όπλο μελλοντικού σωφρονισμού. Το νοσηρό τοπίο καθορισμού της συμπεριφοράς που περιγράψαμε συμπληρώνουν οι επίσημες διαδικασίες καταδίκης και περιθωριοποίησης του αιρετικού, οι οποίες πολλές φορές έχουν συνέπειες και εκτός κομματικής ζωής.                                                                                                                                                             

Μια άλλη πλευρά της ένταξης είναι ο ιεραρχικός χαρακτήρας της θέσης και του ρόλου του ατόμου στην κομματική οργάνωση. Ανάλογα με το μέγεθος του κόμματος και το μοντέλο λειτουργίας του, σχηματίζεται μια κάθετη ιεράρχηση θέσεων που ως βάση της έχει τα απλά μέλη και κορυφή της την κομματική ελίτ, στην οποία προΐσταται ο κομματικός αρχηγός (πρόεδρος του κόμματος, γενικός γραμματέας κλπ.) Οι εντολές μεταβιβάζονται από την κορυφή στη βάση και οι πληροφορίες ακολουθούν την αντίθετη ακριβώς πορεία. Πολλές φορές, δημιουργείται τεχνηέντως η εντύπωση ότι τα πράγματα έχουν την αντίστροφη φορά (βλ. τα ψευδοδημοκρατικά κομματικά όργανα, η υποτιθέμενη εκλογή αρχηγού από τη βάση). Τα μεσαία στελέχη ουσιαστικά μετέχουν και στις δυο δραστηριότητες που αναφέραμε, δηλαδή ως κομιστές πληροφοριών από τη βάση στα ανώτερα κλιμάκια και ως ελεγκτές της εφαρμογής των εντολών προς τη βάση. Συνέπεια της ιεραρχίας είναι ότι ο βαθμός υποταγής προς τον ανώτερο είναι ανάλογος προς την επιθυμητή συμμόρφωση των κατώτερων. Η προσδοκία ανόδου, οι υλικές ανταμοιβές και κυρίως η ταυτόχρονη απόλαυση της εξουσιαστικής ισχύος και της εξουσιαστικής υποταγής, καλύπτουν βασικές παραμέτρους μιας πρωτόγονης ψυχικής κατάστασης και των αιτημάτων της.                                                                                                                                                         

Από τη στιγμή που ολοκληρώνεται η θρησκευτική προσχώρηση στο κόμμα, το άτομο συγκροτεί μια νέα σχέση με την πραγματικότητα, η οποία μεσολαβείται από το φίλτρο της κομματικής ορθοδοξίας και μετατρέπει τον οπαδό σε μια ζώσα και αυτορυθμιζόμενη εστία κομματικής προπαγάνδας.                                                                     

Επιπλέον, η εμπειρία και το πραγματικό γεγονός αποκτούν αξιολογικά ένα δευτερεύον περιεχόμενο ενώπιον του οργανωμένου συστήματος «αληθείας» που παράγουν οι κομματικοί μηχανισμοί. Ο υποβιβασμός και η παραχάραξη του συντελεσμένου γεγονότος συναντά την αλλοίωση της σημασίας και την κατασκευή του βιώματος του παρόντος, ενώ ολοκληρώνεται με την πλήρη καθυπόταξη του μέλλοντος στη μεσσιανική συνθήκη. Όσον αφορά το παρελθόν έχουμε: πρώτον την αναγνώριση της αλήθειας ενός συντελεσμένου γεγονότος, μόνο στο βαθμό που επιβεβαιώνει το κομματικό συμφέρον. Με άλλα λόγια, οι όροι αντιστρέφονται και αντί το συμφέρον να επιβεβαιώνεται από το εμπειρικό γεγονός, το τελευταίο επικυρώνεται απ΄ το συμφέρον. Δεύτερον την αναδρομική επιβολή ερμηνείας σε ιστορικά γεγονότα. Ασύνδετα μεταξύ τους γεγονότα συγκεντρώνονται με αυθαίρετο τρόπο, ώστε να δικαιολογήσουν μια μεταγενέστερη εξέλιξη, η οποία στηρίζει μια στρατηγική του κόμματος. Τρίτον την κατασκευασμένη λήθη προς εκείνα τα στοιχεία του παρελθόντος που θα μπορούσαν να επιφέρουν τριγμούς στη συμπαγή δομή της οργάνωσης ή στη σταδιοδρομία εξεχοντων μελών της. Το παρόν, με τη σειρά, του μετουσιώνεται σε μέσο το οποίο δικαιώνεται εκ των προτέρων ένεκα του μεσσιανικού σκοπού. Για το λόγο αυτό, οι κομματικοί οπαδοί δέχονται κατά τη ροή του παρόντος κάθε καταστρατήγηση ακόμη και των ιδεολογικών τους ταμπού, καθώς ακόμη και αυτή ανήκει σε μια εξελικτική των πραγμάτων που θα επιφέρει την τελική σωτηρία. Τέλος, στο μέλλον αποδίδεται μια σιγουριά ανώτερη ποιοτικά του παρελθόντος και του παρόντος. Οι ιδεολογίες έχουν την τάση να μας διαβεβαιώνουν πως γνωρίζουν καλύτερα το μέλλον απ΄ ότι το παρελθόν. Αυτό είναι άλλωστε και το γεγονός που τις αποτρέπει  απ΄ το να φλυαρούν ή να προβληματίζονται για το μέλλον, αφήνοντάς το στην κατάσταση μιας ασαφούς αυτοεπιβεβαιούμενης προφητείας. (Όσο κι αν ψάξουμε δεν θα βρούμε μια ολοκληρωμένη και συνεκτική εικόνα της κομμουνιστικής κοινωνίας στο Μαρξ, όπως και κάτι που να αντιστοιχεί στα οράματα των φιλελεύθερων αντιπάλων του).                                             

Όσα ειπώθηκαν έως εδώ, αποτελούν τη θεωρητική και γι΄ αυτό ίσως στερημένη απ΄ τη ζωντάνια και την πληρότητα της ίδιας της πραγματικότητας, απόπειρα επισκόπησης του φαινομένου της οπαδικής ένταξης και δράσης στην κομματική οργάνωση, καθώς και της «ανθρωπολογικής» μεταβολής που αυτή προκαλεί. Σκοπός είναι η ανάδειξη του πλήρους αδιεξόδου της ελευθερίας, μέσα από εκείνα τα πολιτικά μορφώματα (κόμματα), τα οποία, όπως υποστηρίζουν οι θιασώτες τους, συντηρούν την ελευθερία ή αγωνίζονται να την κατακτήσουν προς όφελος της κοινωνίας. Μια βασική διάσταση του ζητήματος που παραλήφθηκε από το κείμενο αυτό, λόγω της έκτασης που θα λάμβανε, είναι ο μετασχηματισμός ενός κόμματος, όταν αυτό κατακτά τον κρατικό μηχανισμό τόσο ως προς τις προϋπάρχουσες δομές των διαδικασιών του όσο και ως προς τη μεθερμηνεία της ιδεολογίας του. Επίσης, δεν εξετάσαμε σχεδόν καθόλου το πλήθος των ψυχικών και κοινωνικών συνθηκών, οι οποίες πρέπει συνδυαστικά να συντρέχουν, ώστε να γίνουν αποτελεσματικοί οι όροι κατασκευής του κομματικού οπαδού. Κλείνοντας, θα πρέπει να υπογραμμιστεί το ειδικό βάρος που έχουν για την παρούσα μελέτη, οι μηχανισμοί παραγωγής των κριτηρίων βάσει των οποίων τοποθετούμαστε στις προκλήσεις της καθημερινότητας και κυρίως ο τρόπος με τον οποίο συνάπτουμε μια φαντασιακή σχέση με την ελευθερία.                

Πρώτη δημοσίευση: Αντίφωνο, 29-2-2016