Σ. Αμάραντος: Πολιτική ηγεσία και δημοκρατία

Σωτήρης Αμάραντος

Το πρόβλημα της «πολιτικής ηγεσίας» έχει ήδη από την Ομηρική εποχή απασχολήσει την ελληνοδυτική σκέψη. Σε όλους αυτούς τους αιώνες που μεσολαβούν ως την εποχή μας, σπουδαίοι θεράποντες του στοχασμού όπως ο Θουκυδίδης, ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, ο Πολύβιος, κατά την αρχαιότητα ή όπως ο Μακιαβέλι, ο Ρουσσώ, ο Παρέτο, ο Μαξ Βέμπερ κατά τη νεωτερικότητα, προσπάθησαν να δώσουν απάντηση στο πρόβλημα αυτό.

Ένας κάποιος μεταπαρατηρητής, θα μπορούσε να ισχυριστεί πως οι απαντήσεις που δόθηκαν από σημαντικούς στοχαστές, σε όλη τη διάρκεια του ελληνοδυτικού πολιτισμού, σχετικά με το ζήτημα της «πολιτικής ηγεσίας», έχουν ως σημείο εκκίνησης την κυρίαρχη εικόνα που αποκωδικοποιεί την ουσιακή κατάσταση  του ανθρώπου και της κοινωνίας του. Με άλλα λόγια, η οντολογία του ανθρώπου θέτει τους όρους πραγμάτευσης του ζητήματος που εξετάζουμε.

Έχουμε δυο βασικές αναπαραστάσεις του ανθρώπου, που συνιστούν και δυο διαφορετικές οδούς προς την προσέγγιση του πολιτικού φαινομένου, καθώς συνεπαγωγικά και του φαινομένου της πολιτικής ηγεσίας.

Η πρώτη αντιλαμβάνεται τον άνθρωπο ως ένα στατικό και άβουλο ον, το οποίο υποχρεώνεται από τη φύση του να ετεροκαθορίζεται από τρίτους παράγοντες. Στην προοπτική αυτή, η ανθρώπινη συλλογικότητα κατανοείται ως ένα λίγο-πολύ άμορφο υλικό, το οποίο θα κληθεί ένας κάποιος δημιουργός να μεταπλάσει και να του δώσει είδος-μορφή, δηλαδή να του θέσει τους όρους της ύπαρξης. Η πολιτική έκφραση του σχήματος αυτού, παραπέμπει σχεδόν με ακρίβεια σε μια αναγωγή. Πρόκειται για το πρότυπο αναφοράς των "κοινωνικών πραγμάτων" στη σχέση εξουσίας μεταξύ Θεού-δημιουργού και δημιουργημάτων. Η αναγωγή αυτή τοποθετεί στη θέση του Θεού τον  κάτοχο της πολιτικής εξουσίας, ενώ στη θέση της άμορφης αλλά δεκτικής ύλης, το σύνολο των ανθρώπων μιας κοινωνίας. Το σχήμα αυτό, δικαιώνει ιδεολογικά και άρα θεμελιώνει τις μορφές, ολοκληρωτικής, απολυταρχικής και ολιγαρχικής εξουσίας. Αναφερόμαστε στην περίπτωση εκείνη, κατά την οποία, πολιτικός ηγέτης είναι αυτός που διέπεται από την αξίωση, αλλά και από την εμπειρία  της επιβολής στο κοινωνικό σώμα, το οποίο με τη σειρά του, εξαιτίας της υπαρξιακής του κατωτερότητας, οφείλει να υποταχθεί ενώπιον του ηγέτη.

Η δεύτερη αναπαράσταση θεωρεί τον άνθρωπο ως φορέα μιας οντολογικής ελευθερίας, ως δρώσα υποκειμενικότητα και ως δημιουργό της ιστορικής διαδικασίας, εξίσου ικανό για το καλύτερο και το χειρότερο, τόσο για τα υψηλότερα πολιτισμικά επιτεύγματα όσο και για τις πιο φρικτές πράξεις και όχι ως ένα παθητικό υποκείμενο που απλά υποτάσσεται στα καλεύσματα της εξουσίας. Το σχήμα αυτό αποτελεί την προϋπόθεση για την ανάδυση της δημοκρατικής πολιτείας. Υπό την προοπτική αυτή, η πολιτική ηγεσία, δεν συνιστά μια παράμετρο που επιβάλλεται στην κοινωνία από τα πάνω. Αντίθετα, πρόκειται για το ενέργημα εκείνο, το οποίο πραγματώνεται εντός και διαμέσου της κοινωνίας, πάντοτε με πρόσημο την επίτευξη ενός σκοπού που υπερβαίνει τις ατομικές βλέψεις του ηγέτη και επιχειρεί να ικανοποιήσει έναν κάποιο κοινωνικό σκοπό.

Τα δυο σχήματα που προσπαθήσαμε να περιγράψουμε, παρουσιάζονται  πολύ παραστατικά στο έργο της Χάννα Άρεντ, μέσα από την απόπειρα αποκάλυψης του αρχικού νοήματος δυο βασικών, για το πρόβλημα της ηγεσίας, αλλά και γενικότερα της πολιτικής, όρων: του «άρχειν» και του «πράττειν».  Σύμφωνα με τη συγγραφέα, πριν οι δυο όροι καταλήξουν να σημαίνουν, ο μεν πρώτος την άσκηση εξουσίας κάποιου επί των πολλών και ο δε δεύτερος την τυφλή εκτέλεση της εξουσιαστικής διαταγής από τους πολλούς, παρέπεμπαν σε μια εντελώς άλλη διάσταση της πολιτικής: της πολιτικής ως μετοχής, για κάθε κοινωνικό υποκείμενο, επί τη βάσει της ισότητας και της ελευθερίας, στη διαμόρφωση της συλλογικής μοίρας μιας κοινωνίας. Ώστε λοιπόν, σε αυτή τη διάσταση της πολιτικής, ο όρος «άρχειν» είχε τη σημασία της δυνατότητας ανάληψης, από την πολιτική ατομικότητα, της πρωτοβουλίας και της παρακίνησης του πολιτικού σώματος προς μιας συγκεκριμένη κατεύθυνση και ο όρος «πράττειν» σήμαινε, το ενδεχόμενο ελεύθερης αποδοχής της πολιτικής πρόκλησης από τους πολλούς και την ανάληψη της απαιτούμενης δράσης για την πραγματοποίησή της και ταυτόχρονα, τη δυνατότητα απόρριψής της.

Από όσα προηγήθηκαν, ίσως θα μπορούσαμε να παρουσιάσουμε δυο βασικές διαστάσεις που συγκροτούν τελικώς τις γενικές ιδιότητες της ταυτότητας της «πολιτικής ηγεσίας».

Η πρώτη είναι η υποκειμενική διάσταση της ταυτότητας, η οποία σχετίζεται με την ατομική ικανότητα κάποιου υποκειμένου, να συνθέτει τα επιμέρους κοινωνικά συμφέροντα και να εκφράζει τις ανάγκες της εποχής του ή σε πιο σπάνιες περιπτώσεις ακόμη και να προηγείται της εποχής του.

Η δεύτερη είναι η αντικειμενική διάσταση της ταυτότητας, η οποία αναφέρεται στην ικανότητα μιας κοινωνίας αφενός να παράγει άτομα με τις υποκειμενικές ιδιότητες που μόλις εκθέσαμε και αφετέρου να περιλαμβάνει τις θεσμικές εκείνες ασφάλειες, κατά τις οποίες θα παρέχεται η συνεχής δυνατότητα, στο σώμα των πολιτών, να ελέγχουν την εκάστοτε πολιτική ηγεσία, ώστε να αποτρέπεται η αυτονόμηση του ηγέτη και η κατάχρηση της αρχής.